کووید-19 و تاثیر آن بر سیاست داخلی و خارجی روسیه؛ فرصت¬ها و تهدیدها
تاریخ انتشار : دوشنبه ۳۰ تير ۱۳۹۹ ساعت ۱۸:۵۱
با توجه به تهدیدِ جهانی به واسطه شیوعِ کووید- 19، رویکردِ برخی کشورها و نحوه برخورد آنها با این بحرانِ جهانی که آسیبهای اقتصادی و سیاسی را به وجود آورده، قابل توجه است. در جریان این بحران، بررسی روسیه که به لحاظ سیاسی-اقتصادی و جمعیتی از این ویروس متاثر شده، یک مطالعه موردیِ مناسب است. سوالی که مطرح است اینکه کووید-19 چه تهدیدها و یا احتمالاً چه فرصت هایی برای سیاست داخلی و خارجی روسیه به وجود آورده است؟ به نظر می رسد روسیه با تکیه بر دیپلماسی چندجانبه خود و با توجه به تشدید فعالگراییِ خود برای دستیابی به دوران قدرت بزرگ و کاهش قدرت ایالات متحده، میکوشد تا در این برهه حساس نیز به رفع بحرانِ حاضر از یک سو، و بسط قدرت و نفوذ خود از دیگر سو بپردازد. بنابراین در این نوشتار سعی بر این است که ابتدا تاثیر کووید-19 بر اقتصاد روسیه و سپس عملکرد سیاست خارجی روسیه و فرصتها و چالشهای آن در طی دورانِ همه گیریِ ویروسِ کرونا به طور اجمالی مورد بررسی قرار گیرد.
- مقدمه
- تاثیر کووید 19 بر اقصاد و سیاست داخلی روسیه
بحران کروناویروس در یکی از بدترین زمانهای ممکن اقتصاد روسیه را تحت تأثیر قرار داده است. قیمت نفت در مارس و آوریل، دقیقاً در زمان آغاز بحران کرونا، به پایین ترین سطح سقوط کرد. این امر به دلیل کاهش تقاضا و مازاد جهانی، ناشی از اختلاف در مورد میزان تولید بین روسیه و عربستان سعودی به عنوان بخشی از قالب همکاری با سازمان کشورهای صادر کننده نفت (به اصطلاح اوپک +) بود. قیمت فقط در ابتدای ماه مه، در حدود 40 دلار در هر بشکه بود. احتمالاً کاهش قیمت نفت بیش از آنکه اقتصاد ایالات متحده و چین را متزلزل کند، به روسیه آسیب میرساند.[4] علاوه بر این، «الكساندر نواك» (Alexander Novak )، وزیر انرژی روسیه تخمین میزند كه اگر روسیه كاملاً از توافق اوپك + پیروی كند، تولید نفت روسیه 11 تا 14 درصد كاهش خواهد یافت.[5] همچنین «آنتون سیلوانوف» (Anton Siluanov )، وزیر دارایی روسیه نیز در ابتدای آوریل اظهار داشت كه "سالهای طلایی" برای اقتصاد روسیه به پایان رسیده است. از یک سو، درست است که پیش بینی ها تصویری نسبتاً تاریک را ترسیم می کنند، این واقعیت روشن است که صنعت صادراتی روسیه - به ویژه بخش مواد اولیه - به دلیل رکود جهانی مورد انتظار، در آینده نزدیک مجبور به مقابله با درآمدهای کم خواهد شد و پایین بودن قیمت نفت به احتمال زیاد تأثیر منفی خواهد داشت. براساس برآوردهای دیگر، صندوق بین المللی پول پیشبینی میکند که تولید اقتصادی روسیه در سال 2020 بیش از 5 درصد کاهش یابد. البته، برخلاف بحران مالی جهانی در سال 2008 و رکود اقتصادی 2014-2015، به نظر میرسد امروز روسیه برای تحمل شوک مضاعف ناشی از پایین بودن قیمت نفت و بحران کروناویروس مجهز است. این کشور از سطح بدهی خارجی، ذخایر ارزی بزرگ و صندوق رفاه ملی برخوردار است که حدود ده درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل میدهد. بخش قابل توجهی از این صندوق دولتی توسط بانک مرکزی روسیه در قالب ذخایر طلا و ارز ذخیره می شود. این ذخایر و همچنین ریاضت اقتصادی دقیق پیگیری شده در سالهای اخیر باید به جذب اثرات منفی بحران، حداقل برای مدت معینی کمک کند. اگر درآمد واقعی یکبار مصرف شهروندان با ادامه بحران کاهش یابد، "پیمان" ناگفته بین دولت و جامعه - وفاداری به رژیم در ازای امنیت و رفاه – میتواند بی ثبات شود. برای جلوگیری از این امر، فشار برای افزایش هزینه ها در بخش دولتی احتمالاً در کوتاه مدت و میان مدت رشد خواهد کرد.[6] «ولادیمیر سالنیکوف»[1]، معاون کمیته اجرایی مرکزی اداره حمل و نقل هوایی مسکو، همچنین بیان میکند "واردات باعث کاهش صادرات خالص میشود و این تأثیر منفی بر رشد تولید ناخالص داخلی دارد".[7]
نمودار 1: قیمت نفت و اقتصاد روسیه[8]
به طورکلی میتوان گفت، گرچه آمار تلفات ویروس کرونا در روسیه 437/765 مبتلایان و 247/12 فوتی در تاریخ 18 ژوئیه[9] در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر نسبتاً متوسط بوده است، اما مطمئناً اقتصاد به سمت اوضاع بسیار دشوار میرود. این (دوباره) به این دلیل است که اقتصاد روسیه بیش از حد به تحولات قیمت های بین المللی نفت وابسته است. در سالهای اخیر، روسیه مجبور شد با دو کاهش شدید قیمت نفت که اقتصاد آن را تحت تأثیر قرار داد، مقابله کند ، اول در رابطه با بحران های مالی جهانی 2008-2009 و دوم، در سال 2014-2015، هنگامی که سقوط قیمت نفت به طور همزمان با روسیه پس از الحاق کریمه تحت تحریمهای بینالمللی قرار گرفت. اگرچه این قسمتها برای اقتصاد روسیه بسیار پرهزینه بودند، اما درسهای مهمی را نیز برای سیاست‌گذاران در مورد سیاستهای مالی، پولی و نرخ ارز فراهم میکردند که امروزه مفید واقع می شوند. به نظر می رسد روسیه در حال حاضر نیازی به خرج پول از ذخایر ندارد. ذخایر ارزی روسیه در حال حاضر 562.3 میلیارد دلار است.[10] هم چنین صادرات حدود 30 درصد از تولید ناخالص داخلی روسیه را تشکیل میدهد.[11]
اکنون دولت روسیه تجربه زیادی در زمینه مقابله با بحران ها دارد. اولین درس پس از بحران در اواخر دهه 90، داشتن منابع مالی کافی برای مقابله با بحران بدون نیاز به مراجعه مجدد به صندوق بین المللی پول بود. درس دوم در بحران مالی جهانی به وجود آمد كه برای جلوگیری از هدر رفتن ذخایر بین المللی بانك مركزی، نرخ ارز ثابت باید كنار گذاشته شود. یک سیاست مالی محتاطانه با حمایت صندوق ثروت ملی و نرخ ارز انعطاف پذیر، همچنان ستون فقرات سیاستهای کلان اقتصادی است که میتواند در کاهش تأثیر قیمت پایین نفت کمک کند.[12]
این نکته قابل ذکر است که بحران کروناویروس یک آزمایش بزرگ برای محبوبیت رژیم پوتین است. سیستم سیاسی این کشور مدتی مشغول مدیریت عواقب داخلی این بیماری همه گیر خواهد بود که میتواند منجر به آن شود که سیاستهای خارجی با توجه به ملاحظات اقتصادی آن هدایت شود. هنگامی که ولادیمیر پوتین قصد داشت آینده سیاسی خود را مستحکم کند، کروناویروس مانع آن شد. پیش از انتخابات پارلمانی در سال 2021 و انتخابات ریاست جمهوری در سال 2024، پوتین تغییرات اساسی در قانون اساسی را آغاز کرد که راه را برای ماندن در سمت خود تا سال 2036 فراهم میکند. در نهایت هم این رفراندم بعد از چند مدت توقف برگزار شد و با رای مثبت مردم روبرو شد.
بنابراین اگرچه کرونا برای شهروندان روسیه یک چالش بزرگ است و آنها فوراً به حمایت دولت احتیاج دارند، اما کرملین در حال درمان این بیماری همه گیر به عنوان یک مانع آزار دهنده در مسیر خود برای تأمین ثبات رژیم است. در نتیجه، پوتین قصد دارد منابع سیاسی اصلی خود - بودجه و سایر منابع مالی روسیه - را برای رسیدگی به پروژه های سیاسی که به نظر وی از اهمیت بسیار مهمی برخوردار است، حفظ کند.[13]
موضوع دیگر در ارتباط با تاثیر کووید-19 بر روند جمعیتی روسیه است. روسیه مدتهاست که به دلیل آمار بالای مرگ و میر، با آشفتگی جمعیتی دست و پنجه نرم کرده است. علیرغم افزایش نرخ باروری بین سالهای 2005 تا 2018، سازمان آمار دولتی روسیه در دسامبر 2019 آمار و ارقامی را منتشر کرد که نشان دهنده کاهش طبیعی جمعیت 259.600 در 10 ماه اول سال 2019 است.[14] بحران جمعیتی ناشی از کاهش چشمگیر تعداد زایمانها، سقط جنین، نوشیدن مشروبات الکلی، اعتیاد به مواد مخدر و غیره پیش بینی میشود جمعیت روسیه طی چند دهه آینده به طرز چشمگیری کاهش می یابد. تأثیر کووید-19 در مقیاس وسیع احتمالی بر جمعیت، فقط ساعت را به جلو میکشد و نگرانی های بیشتری را ایجاد میکند.
جدول 1: تخمین جمعیت روسیه و جهان در سالهای 2020-2050
Source: https://www.obserwatorfinansowy.pl/wp-content/uploads/2019/08/GWIAZDA-Kryzys-demograficzny-w-Rosji-LONG.jpg
از دست رفتن منابع انسانی برای روسیه میتواند عملکرد اقتصادی آن را از جمله در بخش هایی مانند فناوری و ارتش تضعیف کند که این امر خود بر روی سیاست خارجی روسیه تاثیر مستقیمی خواهد داشت. این مهم همچنین میتواند باعث تغییر در ترکیب جمعیتی شود، زیرا احتمالاً مهاجران از کشورهایی مانند چین، قفقاز و آسیای میانه برای جبران خسارت جمعیت، به روسیه مهاجرت میکنند. از منظر ژئوپلیتیکی، یک جمعیت در حال کاهش نیز توانایی روسیه را در پروژه قدرت نظامی و نفوذ سیاسی خود و رقابت برای نفوذ در سطح جهانی در کنار رقبای قدرتمند بزرگی مانند چین و آمریکا به خطر میاندازد.
- سیاست خارجی روسیه در دوران کووید-19
در واقع، پیش بینی اینکه چطور کووید-19 بر مقیاس نمایش روسیه در صحنه بین المللی تأثیر خواهد گذاشت، کمی دشوار است. در اواسط آوریل 2020، روسیه از اثرات بیماری همه گیر با مرگ صدها نفر و سرعت روبه رشد مبتلاها غافلگیر شد. این اپیدمی به احتمال زیاد روندی را نشان می دهد که مسکو را بیشتر و بیشتر بر روی مشکلات داخلی خود متمرکز کند، در عین حال که پیگیری سیاست خارجی خود در این بازه زمانی را با استفاده ابزار کمک های بشر دوستانه دنبال میکند. در واقع، این مهم نشان می دهد که سیاست خارجی روسیه چند وجهی است و دائماً به دوره شوروی باز میگردد تا بتواند به آینده سوق یابد. با تأکید بر منابع استمرار و تغییر در سیاست خارجی روسیه، این گمان وجود دارد حتی در این شرایط بسیار بی ثبات و نامشخص، اهداف بلند مدت مسکو تصور می شود که به خوبی در آینده پیش برود.
در ابتدا، روسیه با تلاش برای کمک به برخی دولت ها در زمینه مبارزه با این بیماری سعی در بهره گیری از همه گیری جهانی این ویروس برای پیشبرد سیاست خارجی خود داشت. در نتیجه، ارتش روسیه کیت ها، ماسک ها و تجهیزات محافظتی را به کشورهایی از جمله ایتالیا، صربستان و حتی ایالات متحده ارسال کرد و این کار را به عنوان یک اقدام خیرخواهانه در رسانه های خود مطرح کرد. در واقع این اقدام برای این منظور بود که بتواند چهره مثبتی از خود در سطح جهانی نشان دهد تا از این طریق دموکراسی لیبرالی غربی را به چالش بکشد.[15]
در ارتباط با کمک ارسالی روسیه به ایتالیا موضوعی که مطرح شد این بودکه در چارچوب عملیات کمکهای بشردوستانه که تحت عنوان" از روسیه با عشق "نامگذاری شده بود، به گفته «اولگا اسکبیایوا» (Olga Skabeyeva) در برنامه تلوزیونی "60 دقیقه"، نیروهای روسی آزادانه "در جادههای ناتو در قلب اروپا رانندگی میکردند."[16] تحلیلگران خاطرنشان كردند كه این عمل به معنای كودتای ژئوپلیتیك و دیپلماتیک برای روسیه است و به آن اجازه میدهد ارتش خود را وارد ایتالیا كند. در حقیقت این بدان معناست که روسیه میخواهد از طریق این سیاست خیرخواهی به دنیای غرب نشان دهد که با وجود تحریم ها روسیه هنوز هم یک حوزه نفوذ دارد".[17] «هامیش دی برتون-گوردون» ( Hamish De Bretton-Gordon)، کارشناس ارشد تسلیحات شیمیایی ناتو، بیان داشت که: «عجیب است که روسها وارد این منطقه شده اند. درست است که این سربازان خاص قادر به انجام آلودگی زدایی هستند، اما نیروهای ایتالیایی نیز توانایی چنین کاری را دارند و حتی مدرن تر هستند. ایتالیاییها در خط مقدم سیستم دفاع سلاحهای بیوشیمیایی ناتو قرار دارند و نیازی به مشاوره روسها ندارند. آیا آنها را در خیابان های لندن خواهیم دید؟ . . . شکی نیست که در بین نظامیان روس که اکنون در ایتالیا هستند، مقامات اداره اصلی اطلاعات روسیه (GRU) نیز وجود دارند. آنها به دنبال این خواهند بود كه هرچه میتوانند در مورد نیروهای ایتالیایی اطلاعات جمع آوری کنند و بسیار فعال هستند».[18]
- فرصتها و تهدیدهای ناشی از بحران کووید-19
- فرصتها
تأیید دیدگاه روسیه در جهان
- ناگزیر شدن غرب به تغییر در اولویت های بین المللی خود
- گسترش خلاء قدرت جهانی
- تهدیدها
افول جایگاه جهانی اقتصاد روسیه
- ظهور انزواطلبی در روسیه
- دوقطبی خشن در جهان پس از کرونا
از یک سو، برخی معتقدند چین و روسیه روابط کاری مبتنی بر سیاست واقعی و همگرایی منافع ایجاد کردهاند. آنها تا زمانی این سیاست را ادامه خواهند داد که منافع آنها تامین شود و همهگیری کرونا ممکن است اختلافات بین مسکو و پکن را تسریع کند. مسکو و پکن هنوز روابط خود را به عنوان یک اتحاد توصیف نمیکنند. این دیدگاه از آنجا ناشی میشود که وانگ یی (Wang Yi)، وزیر امور خارجه چین روابط خود را به عنوان "هماهنگی استراتژیک دو جانبه" (bilateral strategic coordination) طبقه بندی کرده است. مسکو نیز با جدیت استفاده از اصطلاح "متحد" (ally) برای تعهد روابط خود با پکن را کنار می گذاردد، درعوض این روابط را "مشارکت استراتژیک همه جانبه" (comprehensive strategic partnership of coordination) میداند.[22]
از سوی دیگر، مشارکت روسیه و چین نتیجه نارضایتی مشترک آنها از هژمونی آمریکا است. هم روسیه و هم چین مخالف هژمونی لیبرال به رهبری ایالات متحده هستند زیرا منافع آنها را در نظر نمی گیرد. صرف نظر از مخالفت شدید، ایالات متحده نفوذ خود را در حیاط خلوت روسیه و چین، غالباً تحت پوشش ارتقاء دموکراسی و موضوعات حقوق بشر گسترش داده است. به عنوان مثال، گسترش ناتو و اتحادیه اروپا به سمت شرق باعث درک تهدید روسیه شد که منجر به جنگ گرجستان و بحران اوکراین شد. در همین حال، دولت چین، واشنگتن را به دلیل اعتراضات هنگ کنگ مقصر میداند و به شدت از معاملات مکرر اسلحه با تایوان خشمگین است.[23] روسیه و چین همچنین با مبارزات نظامی تحت رهبری ایالات متحده علیه صربستان، عراق و لیبی مخالفت کردند. هم مسکو و هم پکن بر این باورند که یک جانبه گرایی ایالات متحده تهدیدهای اساسی را برای حاکمیت و منافع آنها ایجاد میکند.
نتیجه گیری
از یک سو، مانند هر بحران بزرگ جهانی، همه گیری کروناویروس هم چالشها و تهدیدهایی را برای سیاست خارجی و داخلی هر کشور ایجاد میکند و هم فرصتها و چشم اندازهای جدیدی را متصور می کند. روسیه نیز از این قاعده مستثنی نیست. در واقع، ماهیت خاص پرونده روسیه در این نهفته است که فرصتهای آن اکثرا تاکتیکی و موقعیتی است، در حالی که تهدیدهای پیش روی آن استراتژیک و سیستمی است. تعادل فرصتها و تهدیدها به متغیرهای زیادی بستگی دارد، اما در درجه اول به نحوه برخورد روسیه با کووید-19 در مقایسه با سایر کشورها، به ویژه مخالفان بین المللی آن بستگی دارد. هر مزیت نسبی که مسکو در مبارزه با کووید-19 دارد، از جمله تعداد آلوده شدگان و از دست رفته ها توسط این بیماری یا مقیاس نسبی خسارات اقتصادی، به نوعی دامنه فرصتهای مسکو را در جهان پس از ویروس گسترش خواهد داد. در واقع، هرگونه شکست باعث افزایش تهدیدهای سیاست خارجی و فرصتهای محدود خواهد شد. از دیدگاه اقتصادی، جابجایی منابع از بخشهای نظامی و امنیتی به سایر بخشهای اقتصاد به نظر میرسد تحت این شرایط یک انتخاب بدیهی است، اما با توجه به جاه طلبی های ژئوپلیتیکی و قدرت طلبی پوتین، این روند نتیجه نخواهد گرفت.
از سوی دیگر، پیامدهای بین المللی این بیماری همه چیز را برای مسکو روشن کرده است: روسیه همچنان از قدرت و منابع کافی برای اعمال نفوذ منطقهای و ایفای نقش انتخابی در منازعات جهانی، خواه در سوریه، لیبی یا ونزوئلا برخوردار است. با این حال، هنگام شکلگیری نظم بینالمللی، این کشور به وجود تحریمهای غرب وکاهش منابع اقتصادی و مالی، میتواند تأثیر مثبت خود را داشته باشد. مهمتر از همه، این ایالات متحده و ابر قدرت در حال ظهور چین هستند که نظم جهانی را شکل میدهند. با این حال، از دیدگاه روسیه، افزایش تنش بین ایالات متحده و چین تنها مزایای محدودی را به همراه دارد. یک نظم جهانی دو قطبی جدید تحت سلطه ایالات متحده و چین مطابق با ایده جهانی چند قطبیای نیست که مسکو از اوایل دهه 1990 میلادی آن را تبلیغ میکرد.
در پایان میتوان گفت برای به دست آوردن فرصتها و از بین بردن تهدیدها، لازم است که مبانی ایدئولوژیک سیاست خارجی روسیه در سطح بینالملل تجدید نظر شود. اگر روسیه نتواند اولویتهای سیاست خارجی خود را بر این اساس تنظیم کند، این خطر وجود دارد که به سرعت موفقیتهای سیاست خارجی که در سالهای اخیر به دست آمده و فرصت تبدیل شدن به یکی از رهبران نظم جهانی آینده را از دست بدهد.
منابع
[1] Vladimir Salnikov
[1] Kramer, A.E. (2020). Thanks to Sanctions, Russia Is Cushioned from Virus’s Economic Shocks. New York Times, March 20, available at: https://www.nytimes.com/2020/03/20/world/europe/russia-coronavirus-covid-19.html
[2] Rekha, C. (2020). Russia’s Fight against COVID-19. Indian Council of World Affairs, April 04, available at:
https://www.icwa.in/show_content.php?lang=1&level=3&ls_id=4683&lid=3520
https://www.icwa.in/show_content.php?lang=1&level=3&ls_id=4683&lid=3520
[3] Herd, G.P. (2020). COVID-19, Russian Responses, and President Putin’s Operational Code. George C. Marshall Center - European Center for Security Studies, April, Number 050, available at: https://www.marshallcenter.org/en/publications/security-insights/covid-19-russian-responses-and-president-putins-operational-code
[4] Chausovsky, E. (2020). The COVID-19 Era and U.S.-Russian Relations. Center for Global Policy, April 22, Issue No.142, available at: https://cgpolicy.org/articles/the-covid-19-era-and-u-s-russian-relations/
[5] Simola, H. (2020). Russian economy hit by COVID-19 and oil market turmoil. Bank of Finland bulletin, May 15, available at: https://www.bofbulletin.fi/en/blogs/2020/russian-economy-hit-by-covid-19-and-oil-market-turmoil/
[6] Perović, J. (2020). Virus in the System: Russia and the Corona Crisis. CSS Analyses in Security Policy, No. 266, July. P.2, available at: https://css.ethz.ch/content/dam/ethz/special-interest/gess/cis/center-for-securities-studies/pdfs/CSSAnalyse266-EN.pdf
[7] Базанова, Е., Червонная, А. (2020). Коронавирус становится главным риском для российской экономики в 2020 году, «Ведомости» (Vedomosti), марта 01, available at: https://www.vedomosti.ru/economics/articles/2020/03/01/824158-rasprostranenie-virusa
[8] Perović, J. (2020). Virus in the System: Russia and the Corona Crisis. CSS Analyses in Security Policy, No. 266, July, available at: https://css.ethz.ch/content/dam/ethz/special-interest/gess/cis/center-for-securities-studies/pdfs/CSSAnalyse266-EN.pdf
[9] available at: https://www.themoscowtimes.com/2020/07/18/coronavirus-in-russia-the-latest-news-july-18-a69117
[10] Picardo, E. (2020). 10 Countries with the Biggest Forex Reserves, Ivestopedia, March 07, available at: https://www.investopedia.com/articles/investing/033115/10-countries-biggest-forex-reserves.asp
[11] OECD (2020). Evaluating the initial impact of COVID-19 containment measures on economic activity, Simola & Solanko (2020). Domestic and global economic effects of corona containment measures – Russia in international comparison, BOFIT Policy Brief 6/2020.
[12] Becker, T. (2020). Russia Economic Update - Brace for the Covid-19 Impact! Policy Brief Series, April, p.3, available at: https://freepolicybriefs.org/wp-content/uploads/2020/04/freepolicybriefs20200406.pdf
[13] Epifanova, A. (2020). Putin’s societal Distancing Prioritizing Power in the Corona Pandemic. German Council on Foreign Relations, No. 12, April, p.1, available at: https://dgap.org/sites/default/files/article_pdfs/dgap-commentary-2020-12-en.pdf
[14] Palveleva, L., & Coalson, R. (2020). Echoes Of War And Collapse: Russia's Demographic Decline As Small 1990s Generation Comes Of Age. Radio Free Europe Radio Liberty, January 12. available at: https://www.rferl.org/a/russia-demographic-data-dip-as-small-1990s-generation-comes-of-age/30373049.html
[15] Perović, J. (2020). Virus in the System: Russia and the Corona Crisis. CSS Analyses in Security Policy, No. 266, July, available at: https://css.ethz.ch/content/dam/ethz/special-interest/gess/cis/center-for-securities-studies/pdfs/CSSAnalyse266-EN.pdf
[16] Roundup: “Russian talk show review: Coronavirus - praise for Putin and Italy mission,” BBC Monitoring, March 29, 2020.
[17] Herd, G.P. (2020). COVID-19, Russian Responses, and President Putin’s Operational Code. George C. Marshall Center - European Center for Security Studies, April 2020, Number 050, available at: https://www.marshallcenter.org/en/publications/security-insights/covid-19-russian-responses-and-president-putins-operational-code
[18] Iacoboni, J., Antelava, N., and Butini, C. (2020). Russian aid to Italy against Coronavirus, General Kikot, and the fears over military intelligence. La Stampa in Italian, April 1, available at: https://www.codastory.com/disinformation/soft-power/russia-coronavirus-aid-italy/
[19] Кортунов, А. (2020). Российская внешняя политика и коронавирус: возможности и угрозы. Российский совет по международным делам» (НП РСМД), апреля 28, available at: https://russiancouncil.ru/analytics-and comments/analytics/rossiyskaya-vneshnyaya-politika-i-koronavirus vozmozhnosti-i-ugrozy/
[20] Кортунов, 2020
[21] Кортунов, 2020
[22] Buchanan, E. (2020). There is no (new) China–Russia alliance. The Australian Strategic Policy Institute (ASPI), Jun 26, available at: https://www.aspistrategist.org.au/theres-no-new-china-russia-alliance/
[23] Wong, K.H. (2020). How Will the Coronavirus Outbreak Affect Russia-China Relations?, The Diplomat, March 14, available at: https://thediplomat.com/2020/03/how-will-the-coronavirus-outbreak-affect-russia-china-relations/
