روسیه چه زمانی دست به بمب اتمی می برد؟
نظرات کارشناسان روس درباره اصول هسته ای جدید روسیه / قسمت دوم
تاریخ انتشار : يکشنبه ۱۵ تير ۱۳۹۹ ساعت ۱۲:۴۱
اصول هسته‌ای روسیه: نظرات کارشناسی (بخش دوم)
ژوئن سال 2020 برای همیشه در تاریخ مطالعه رویکردهای روسیه در مورد بازدارندگی هسته‌ای و در واقع سلاح هسته‌ای گنجانده خواهد شد: در این روز برای اولین بار سندی رسمی در این زمینه منتشر شد - «اصول سیاست دولتی فدراسیون روسیه در زمینه بازدارندگی هسته‌ای » که به فرمان رئیس جمهور فدراسیون روسیه در تاریخ 2 ژوئن سال 2020 به شماره 355 به تصویب رسید. شورای امور بین‌الملل روسیه همراه با پروژه واتفور نظرات کارشناسان داخلی را در مورد این سند جمع آوری کردند.
ناتالیا روماشکینا- دکترای علوم سیاسی، رئیس واحد مشکلات امنیت اطلاعات مرکز امنیت بین‌الملل پژوهشگاه اقتصاد جهانی و روابط بین‌الملل آکادمی علوم روسیه، عضو مسئول آکادمی هوانوردی روسیه،کارشناس شورای امور بین‌الملل روسیه
اولا برای اولین بار سندی با عنوان «اصول سیاست دولت در مورد بازدارندگی هسته‌ای» به صورت غیر محرمانه منتتشر شده است. چندین دهه است که چنین اسنادی محرمانه بودند. به نظر می‌رسد این امر به صلاح باشد، زیرا این سند اعلامیه علنی اقدامات در پاسخ به تجاوز احتمالی دشمن بالقوه است که وقتی موضوع جلوگیری از هرگونه اقدام از طریق تهدید استفاده از سلاح‌های هسته‌ای در میان است، کاملاً پاسخگوی نظریه بازدارندگی است. علاوه بر این، مهم است که این اطلاعات در شرایط تقابل اطلاعاتی شدید و تأثیر اطلاعاتی از همان دشمن بالقوه بر روی مردم روسیه، بطور گسترده در دسترس عموم قرار گیرد. همچنین جنبه قابل توجه، این واقعیت است که چنین اسنادی در ایالات متحده، انگلیس و فرانسه - قدرتهای رسمی هسته‌ای - هم در دسترس عموم هستند.
دوما قسمت اول «مفاد کلی» شامل تعاریف مفید، به ویژه مفاهیم «اصول»، «سیاست دولت فدراسیون روسیه در زمینه بازدارندگی هسته‌ای» و کارکردهای آن است. با این حال، تعریف دقیقی از خود مفهوم «بازدارندگی هسته‌ای » وجود ندارد که بهتر بود قبل از توضیح اینکه هدف از بازدارندگی چیست، چگونه ارائه می‌شود و چه زمانی و با چه شیوه ای در حال اجراست که در بخش دوم «ماهیت بازدارندگی هسته‌ای » ارائه شده، ذکر می‌شد.
سوما، فهرست مشخصی از اقدامات دشمن بالقوه و «خطرات اصلی نظامی» که بازدارندگی هسته‌ای در رابطه با آنها انجام می‌شود محتوای قسمت دوم اصول بوده که حائز اهمیت و بی نهایت مبرم است.
چهارم اینکه، نظریه بازدارندگی همچنین با برخی نكات قیدشده در بخش سوم «شرایط تصمیم فدراسیون روسیه به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای» كه قبلاً برای عموم بیان نشده بود، سازگار است:
- دریافت اطلاعات موثق در مورد پرتاب موشک‌های بالستیکی که به قلمرو روسیه و (یا) متحدان آن حمله می‌کنند؛
-استفاده دشمن از سلاح هسته‌ای یا سایر سلاح‌های کشتار جمعی علیه قلمرو کشور و متحدان آن؛
-تأثیر دشمن بر واحدهای حساس نظامی و دولتی فدراسیون روسیه که از کارانداختن آنها منجر به اختلال در واکنش نیروهای هسته‌ای خواهد شد؛
-حمله با استفاده از سلاح‌های متعارف که خود موجودیت دولت روسیه را در معرض تهدید قرار خواهد داد.
با وجود این که بندهای دوم و چهارم در سایر دکترین‌های روسیه ارائه شده است، سردرگمی در تفسیر آنها در فضای عمومی هم خارج از کشور و هم درون روسیه وجود داشت. بنابراین، متن غیرمحرمانه این سند، پاسخ‌های مشخص و بدون ابهامی هم به «جنگ طلبان»[1] و هم «صلح جویان» می‌دهد. لازم به ذکر است که در پاراگراف نخست، امکان استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را با توجه به اطلاعات مربوط به پرتاب موشک‌ها اعلام می‌کند. با در نظر گرفتن اصطلاح «اطلاعات موثق»، احتمالاً موضوع ضربت (حمله) تلافی جویانه بر اساس اطلاعات دریافتی از سیستم هشدار حمله موشکی مطرح باشد.
بنابراین، شرط اول و سوم در مورد تأثیر بر تأسیسات مهم و حساس دولتی و نظامی فدراسیون روسیه که از کارانداختن آنها منجر به اختلال در واکنش نیروهای هسته‌ای خواهد شد به لحاظ منطقی یک مشکل بسیار مبرم را مطرح می‌کند. بحث احتمال حمله سایبری به زیرساخت‌های مهم از جمله نیروهای هسته‌ای و تأسیسات پشتیبانی مطرح است. در حال حاضر، اسناد برنامه‌ریزی استراتژیک فدراسیون روسیه حاوی اطلاعات مربوط به شرایط و اقدامات خاص در پاسخ به چنین حملاتی نیست. در عین حال، اسناد راهبردی ملی ایالات متحده، انگلیس و فرانسه به روشنی امکان استفاده از سلاح‌های هسته‌ای در پاسخ به اقدامات مخرب در فضای اطلاعاتی که توسط سایر کشورها انجام می‌شود، را اعلام می‌کنند. علاوه بر این، چند سال پیش ناتو تصمیم گرفت تا «به رغم اینكه اصل دفاع سایبری خارج از چهارچوب عملکرد اصلی اتحادیه امکان پذیر شده، ماده 5 منشور اتحادیه پیرامون دفاع جمعی از خود در شرایط حملات سایبری به را بکار بیندازد». اعلام اقدامات خاص در شرایط مشابه از طرف روسیه می‌تواند زمینه ساز مفهوم بازدارندگی در برابر استفاده از اطلاعات و سلاح‌های سایبری باشد. در این زمینه، به طور جدی مسئله لزوم تدوین استراتژی امنیت اطلاعات برای روسیه مطرح می‌شود که باید به پایه و اساس قانونی برای توسعه حوزه اطلاعاتی تبدیل شود و شرایط سازمانی، قانونی و اقتصادی را فراهم کرده و تضمین کننده یک روند تکاملی ایمن باشد. بدون تردید هماهنگ نمودن متن استراتژی با سند «اصول سیاست دولتی فدراسیون روسیه در زمینه بازدارندگی هسته‌ای» به صلاح است.
الکسی استپانف- عضو هیات علمی گروه مطالعات نظامی-سیاسی انستیتوی ایالات متحده و کانادا آکادمی علوم روسیه، کارشناس شورای امور بین‌الملل روسیه
به نظر می‌رسد سند جدید روسیه، قبل از همه، پاسخی به سؤالات احتمالی از سوی جامعه جهانی و تلاشی برای خنثی کردن برخی از افسانه‌ها بود.
اولین چیزی که به چشم می‌آید این است که نویسندگان سند چندین بار بر ماهیت دفاعی آن تأکید می‌کنند. روسیه فقط در صورت حمله به خاک این کشور از سلاح هسته‌ای استفاده خواهد کرد. بنابراین، در بند 5، تأکید شده است که سلاح‌های هسته‌ای «منحصراً به عنوان وسیله ای برای بازدارندگی در نظر گرفته می‌شوند که استفاده از آن یک اقدام شدید و ضروری است».
با وجود این، بند 4 سند به ویژه عبارت «جلوگیری از تشدید عملیات نظامی و پایان دادن به آنها در شرایط قابل قبول برای فدراسیون روسیه و (یا) متحدان آن» قبلاً باعث بحث و گفتگوهای شدید در این باره شد که آیا آن موید وجود استراتژی «تشدید برای تشدیدزدایی» است یا نه، و همچنین آیا با بند 17 که در آن از بکارگیری سلاح هسته‌ای در مناقشه غیر هسته‌ای صحبت شده، فقط در صورتی که موجودیت دولت در معرض تهدید باشد تناقض دارد. به نظر می‌رسد این توضیح احتمالی پیشنهادی که در شرایط قابل قبول، تنها درگیری هایی که موجودیت دولت را تهدید می‌کنند با کمک سلاح‌های هسته‌ای خاتمه می‌یابند، ایده نویسندگان این دکترین را کاملاً منعکس نماید.
در بند 12، در بین تهدیدات مقابله با بازدارندگی هسته‌ای، طیف گسترده ای از تجهیزات غیرتهاجمی غیر هسته‌ای و تا حدی دفاعی (از جمله دفاع موشکی) ذکر شده است، همچنین گزینه ی نظامی سازی فضا و استقرار سلاح هسته‌ای در خاک کشورهای غیر هسته‌ای وجود دارد. این یک توضیح بسیار مهم با توجه به وخیم تر شدن اوضاع در زمینه ی کنترل تسلیحات و مذاکرات احتمالی پیرامون این موضوع است. با این حال، نکاتی وجود دارد که به نظر من مسائل پیش روی سند را به طور کامل حل نمی کند یا بطور کلی سازنده نیست.
اول اینکه، این سند بیان نمی کند که روسیه در بازدارندگی هسته‌ای چه نقشی را به تسلیحات هسته‌ای تاکتیکی خود اختصاص می‌دهد.
علاوه بر این، حضور اجباری آنچه در غرب عدم قطعیت استراتژیک خوانده می‌شود به صراحت در بند 15 (د) بیان شده است: یکی از اصول بازدارندگی هسته‌ای «نامعلوم بودن مقیاس، زمان و مکان استفاده احتمالی نیروها و وسایل بازدارندگی هسته‌ای برای دشمن بالقوه» است. به نظر می‌رسد که این مورد موجبات افزایش تنش پیرامون دکترین هسته‌ای روسیه را فراهم می‌کند و همراه با بند 15 (ج) «سازگاری بازدارندگی هسته‌ای با تهدیدات نظامی» می‌تواند بحث هایی را پیرامون راهبردهای ناموجود برای استفاده از سلاح‌های هسته‌ای برانگیزد.
بند 19 (ج) یکی از شرایط استفاده از سلاح‌های هسته‌ای است - «تأثیر دشمن بر واحدهای مهم و حساس دولتی یا نظامی فدراسیون روسیه که از کارانداختن آنها منجر به اختلال در واکنش نیروهای هسته‌ای خواهد شد»، از یک سو، ضمیمه مهمی است.
در خاتمه، می‌خواهم خاطرنشان كنم كه با توجه به اصطلاحات كاملاً مبهم، این سند بعید است كه تصوراتی که درباره دکترین هسته‌ای روسیه در واحدهای مختلف دولتی و غیردولتی وجود دارد، تغییر دهد. علاوه بر این، در مواجهه با یک خطر نظامی واقعی که امکان بحث و بررسی جدی در مورد امکان استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را فراهم می‌کند، تصمیم در این باره بر اساس داده‌های موجودی که در اختیار رهبری سیاسی و نظامی است اتخاذ می‌شود نه براساس مفاد اسناد دکترین.
دیمیتری استفانویچ - عضو هیات علمی مرکز امنیت بین‌الملل پژوهشگاه اقتصاد جهانی و روابط بین‌الملل آکادمی علوم روسیه، پژوهشگر آزاد در انستیتوی مطالعات صلح و امنیت در دانشگاه هامبورگ (IFSH)، بنیانگذار پروژه «واتفور»، کارشناس شورای امور بین‌الملل روسیه
برای شروع، باید تأکید کرد که اصول این سند به خودی خود نمونه‌ی برنامه ریزی استراتژیک طبق بند 3 «ج» ماده 11 قانون فدرال «مبنی بر برنامه ریزی استراتژیک در فدراسیون روسیه» مورخ 28 ژوئن 2014 به شماره 172 قانون فدرال است (بند 1)، بنابراین این اصول اساس فعالیت کلیه ارگان‌ها و سازمان‌ها، در درجه اول سازمان‌های ذکر شده در بخش 4 در زمینه بازدارندگی هسته‌ای را تشکیل می‌دهند.
بدیهی است این سند همچنین دارای یک عملکرد «سیگنالی» است که به دلیل وجود ارزیابی‌های سرمستانه‌ی نابخردانه از رویکردهای روسیه در این زمینه از جمله در اسناد و بیانیه‌های رسمی در ایالات متحده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اکنون حداقل یک منبع آشکار اطلاعات وجود دارد که با کمک آن می‌توان (و باید) بحث هایی را پیرامون موضوعات «هسته‌ای» انجام داد.
در این سند بیشترین توجه به بند 12 سند جلب شده که در آن خطرات نظامی که می‌تواند به تهدید نظامی تبدیل شود و بازدارندگی هسته‌ای برای مقابله با آن به کار می‌رود، لیست شده و همچنین بخش سوم که شرایط انتقال [روسیه] به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را ذکر کرده است. در عین حال، بند 11 که محتوای آن به طور مستقیم چارچوب «عملکرد» بازدارندگی هسته‌ای به ویژه "تا پیش از شروع استفاده از سلاح‌های هسته‌ای" را تشریح کرده نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. هنگام تحلیل سند باید این را به خاطر داشت: که [می توان] جلوی برخی تهدیدها و خطرات ناشی از وجود سلاح‌های هسته‌ای را گرفت، اما نه با بکارگیری آنها.
قراردادهای کنترل تسلیحات و منع گسترش به خودی خود (بندهای 6، 12 «د»، 12 «و»، 15 «الف») در سند شایان توجه نیست. روسیه این حوزه را تا حد ممکن جدی می‌گیرد و این واقعیت، درک ارتباط متقابل این حوزه‌ها را با بازدارندگی هسته‌ای به وضوح نشان می‌دهد.
همچنین لازم به ذکر است که در این «اصول» نمی توان سلاح ها را به تاکتیکی و استراتژیک تقسیم بندی کرد و این تا حدی می‌تواند نمایانگر حمایت رسمی از تِز «هرگونه سلاح هسته‌ای استراتژیک به شمار می رود» باشد.
در خاتمه، می‌خواستم یک سؤال شعاری بپرسم: آیا زمان آن فرا نرسیده که به فکر نگاشتن و انتشار اصول سیاست دولت در زمینه بازدارندگی غیر هسته‌ای باشیم؟ این عبارت در حال حاضر هم در اسناد و هم در سخنرانی مقامات جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده، در حالی که نمی توان گفت که نوعی درک واحد از آنچه در پس آن پنهان است وجود دارد.
پتر توپیچکانف- عضو ارشد هیئت علمی نشریه سیپری (SIPRI)، کارشناس شورای امور بین‌الملل روسیه
جنبه مثبت این اصول، واقعیتِ انتشار آنهاست. با این واقعیت، مقامات روسی ثابت کردند که نسبت به چگونگی درک سیاست هسته‌ای کشور در داخل و خارج از مرزهای آن بی تفاوت نیستند. انتشار اصول می‌تواند یا به عنوان گامی به سوی شفافیت بیشتر سیاست هسته‌ای روسیه تلقی شود و یا به عنوان نمایشی برای تمایل به برداشتن این گام.
اما اگر به این سند به عنوان ابزاری برای تقویت ثبات استراتژیک [در روابط] با ایالات متحده، متحدان آن و سایر قدرتهای هسته‌ای بنگرید، معنای آن واضح نیست.
انتشار اصول، بحث هایی را درباره دکترین هسته‌ای روسیه ایجاد کرد، از جمله اختلاف نظر در مورد شرایط بکارگیری از سلاح‌های هسته‌ای توسط کشور ما که در این بحث مقامات رسمی مانند مارشال بیلینگزلی، فرستاده ویژه رئیس جمهور آمریکا برای کنترل تسلیحات نیز اظهار نظر کردند.
تبادل نظر مکاتبه ای بین نمایندگان روسیه و ایالات متحده در مورد دکترین‌های هسته‌ای می‌تواند بصورت حضوری در جلسه بعدی وین توسط م. بیلینگزلی و سرگی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه صورت گیرد (همچنین جا دارد به دیگر قالب‌های ارائه چنین مباحثی به عنوان مثال، ملاقات روسای مراکز فرماندهی روسیه و آمریکا و شورای روسیه و ناتو اشاره کرد).
انتشار این سند و اختلاف نظرهای متعاقب آن استدلالی قوی به نفع تفکیک مسائل مرتبط با دکترین‌های هسته‌ای به عنوان یک بلوک جداگانه گفتگوی استراتژیک روسیه و آمریکاست. این امر همچنن استدلالی به نفع تداوم شفاف سازی موضوعات دکترین در اجلاس پنج قدرت هسته‌ای است.
این اصول می‌توانست انگیزه جدیدی برای گفتگو در مورد دکترین‌های هسته‌ای به صورت دوجانبه و چندجانبه فراهم آورد.
اولا، هنگام انتشار این سند، مسكو می‌بایست در مورد دعوت ایالات متحده، ناتو و پنج قدرت هسته‌ای دیگر برای تعمیق گفتمان دکترینی (آموزه ای)، سیگنال مشخصی ارسال می‌کرد (چنین سیگنالی وجود نداشت، همانطور که هیچ كار توضیحی در مورد اهمیت و نقش اصول وجود نداشت).
دوما، ایالات متحده و سایر قدرتهای هسته‌ای می‌بایست به گفتگوی تفصیلی در مورد اصول و دکترین‌های هسته‌ای خود و روسیه علاقمندی نشان دهند. علائم قابل توجهی از چنین علاقمندی هنوز دیده نشده است. نظرات فوق الذکر مارشال بیلینگزلی بیشتر گواه آن است که او قبلاً در مورد سند منتشر شده نتیجه گیری کرده است.
سوما، [می بایست] به طور مرتب جلسات پرمضمون دوجانبه و چندجانبه ای بین روسیه، ایالات متحده، ناتو و پنج کشور هسته‌ای برگزار می‌شد و گنجاندن بحث در مورد اصول در دستور کار آنها قطعی باشد. اگرچه با حضور روسیه اغلب جلساتی برگزار می‌شوند که در آنها مسائل هسته‌ای در قالب‌های مختلف مورد بحث و گفتگو قرار می‌گیرند، گفتگویی مفصل درباره دکترین‌های هسته‌ای با تجزیه و تحلیل دکترین‌های یکدیگر وجود ندارد و چنین تصوری به دلایل سیاسی بعید است.
بدون کار توضیحی از طرف مسکو و آمادگی قدرتهای هسته‌ای برای بحث اساسی و صریح درمورد دکترین‌های هسته‌ای، انتشار اصول بعید است که تأثیر قابل توجهی در تقویت ثبات استراتژیک بین روسیه، آمریکا، متحدان آن و دیگر قدرتهای هسته‌ای داشته باشد. این سند با تبیین برخی جنبه‌های سیاست هسته‌ای روسیه، عدم قطعیتی را که از ویژگی‌های این سیاست است حفظ می‌کند، به عنوان مثال در رابطه با بکارگیری سلاح هسته‌ای در پاسخ به استفاده از نیروهای همگانی دشمن.
در نبود اقدامات متقارن در رابطه با کاهش عدم قطعیت سیاست هسته‌ای با ایالات متحده و متحدان آن، انتظار گام‌های یکجانبه از روسیه در این راستا دشوار است. این امر موید انتشار اصولی با جمله بندی‌های مبهم و موضع نامشخص آن در سیستم اسنادی است که سیاست هسته‌ای روسیه را تشکیل می‌دهند.
جنبه مثبت سند جدید، واقعیت انتشار آن است که بعید است تأثیر مستقیمی بر روابط ثبات استراتژیک بین روسیه و سایر پنج کشور هسته‌ای داشته باشد. اما اگر این واقعیت، پایه و اساسی باشد برای درگیرکردن این کشورها و متحدان آنها توسط روسیه در گفتگوهای دکترینی در قالب‌های مختلف، می‌تواند به تقویت ثبات استراتژیک و کاهش خطرات هسته‌ای کمک کند.
https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/russkie-yadernye-osnovy-mneniya-ekspertov/
ترجمه: رقیه کرامتی نیا، دانش آموخته کارشناسی ارشد مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
[1] ястребам
